1

1. ขี้เหล็ก
Cassod Tree, Thai Copper Pod
Senna Siamea (Lamk.) H.S.Irwin et R.C.Bameby
(Cassia siamea Lamk.)
FABACEAE
ชื่ออื่น ขี้เหล็กแก่น ขี้เหล็กบ้าน ขี้เหล็กหลวง ขี้เหล็กใหญ่

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 10-15 เมตร ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปขอบขนาน กว้างประมาณ 1.5 ซม. ยาว 4 ซม. ใบอ่อนมีขนสีน้ำตาลแกมเขียว ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลือง ผลเป็นฝัก แบบยาวและหนา
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบอ่อน, ดอกตูมและแก่น - มีสารกลุ่มแอนทราควิโนนหลายชนิด จึงมีฤทธิ์เป็นยาระบาย ใช้ใบอ่อนครั้งละ 2-3 กำมือ ต้มกับน้ำ 1-1.5 ถ้วย เติมเกลือเล็กน้อย ดื่มก่อนอาหารเช้าครั้งเดียว นอกจากนี้ยังพบสารซึ่งมีฤทธิ์กดประสาทส่วนกลาง ทำให้นอนหลับ โดยใช้วิธีนำมาดองเหล้า ดื่มก่อนนอน

2. ชุมเห็ดเทศ
Seven Golden Candle Stick, Ringworm Bush
Senna alata (Linn.) H.S.Irwin et R.C.Barneby
(Cassia alata Linn.)
FABACEAE
ชื่ออื่น ขี้คาก ลับมืนหลวง หมากกะลิงเทศ ชุมเห็ดใหญ่

รูปลักษณะ
ไม้พุ่มสูง 1-3 เมตร แตกกิ่งออกด้านข้างในแนวขนานกับพื้น ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปขอบขนาน รูปวงรีแกมขอบขนาน หรือรูปไข่กลับ กว้าง 3-7 ซม. ยาว 6-15 ซม. หูใบเป็นรูปสามเหลี่ยม ดอกช่อ ออกที่ซอกใบตอนปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลืองทอง ใบประดับสีน้ำตาลแกมเหลือง หุ้มดอกย่อยเห็นชัดเจน ผลเป็นฝัก มีครีบ 4 ครีบ เมล็ดแบน รูปสามเหลี่ยม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบสด - ใช้เป็นยารักษากลากเกลื้อนได้ผลดี โดยตำแช่เหล้า เอาส่วนน้ำเหล้าทาบริเวณที่เป็นวันละ 2-3 ครั้ง จนกว่าจะหาย พบว่าผู้ป่วยที่ติดเชื้อราที่ผม และเล็บใช้ไม่ได้ผล
ใบและดอก - มีสารกลุ่มแอนทราควิโนน เช่น rhein, emodin และ aloeemodin ใช้เป็นยาระบาย ที่กระตุ้นการบีบตัวของลำไส้ใหญ่ ต้มใบแห้งครั้งละ 12 ใบ หรือชงน้ำดื่มก่อนนอน หรือทำเป็นยาลูกกลอน หรือใช้ดอกสด 2-3 ช่อ ต้มกินเป็นผักจิ้ม ไม่ควรกินติดต่อกันนาน เพราะจะทำให้ลำไส้ชินยา และไม่ทำงานตามปกติ สตรีมีครรภ์ควรปรึกษาแพทย์ก่อนใช้

3. คูน
Golden Shower Tree, Purging Cassia
Cassia fislula Linn.
FABACEAE
ชื่ออื่น ราชพฤกษ์ ลมแล้ง

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 5-15 เมตร ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปไข่หรือรูปวงรี กว้าง 4-8 ซม. ยาว 7-12 ซม. ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง ห้อยเป็นโคมระย้า กลีบดอกสีเหลือง ผลเป็นฝักกลม สีน้ำตาลเข้มหรือดำ เปลือกแข็ง ผิวเรียบ ภายในมีผนังกั้นเป็นห้อง แต่ละห้องมีเมล็ด 1 เมล็ด มีเนื้อหุ้มเมล็ดสีดำเหนียว
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เนื้อหุ้มเมล็ดสีดำ - มีกลุ่มสารแอนทราคิวโนน เป็นยาระบาย โดยใช้ขนาดก้อนเท่าหัวแม่มือ (ประมาณ 4 กรัม) ต้มกับน้ำ ใส่เกลือเล็กน้อย ดื่มก่อนนอน
ดอก - เป็นยาระบาย และแก้ไข้

4. ตองแตก
Baliospermum montanum (Willd.) Muell. Arg.
EUPHORBIACEAE
ชื่ออื่น ตองแต่ ถ่อนดี ทนดี นองป้อม ลอมปอม

รูปลักษณะ
ไม้พุ่มขนาดเล็ก สูง 1-2 เมตร ยอดอ่อนมีขน ใบเดี่ยว เรียงสลับ ใบที่บริเวณยอดรูปใบหอกหรือรูปวงรี กว้าง 3-4 ซม. ยาว 6-7 ซม. ใบที่บริเวณโคนต้นมักมีขอบหยักเว้าเป็น 3-5 แฉก รูปขอบขนานแกมรูปไข่ กว้าง 7-8 ซม. ยาว 15-18 ซม. ดอกช่อ แยกเพศอยู่บนต้นเดียวกัน หรือบนช่อเดียวกัน ออกที่ซอกใบ ดอกตัวผู้มีจำนวนมาก อยู่ตอนบนของช่อ ไม่มีกลีบดอก กลีบเลี้ยงสีเหลืองแกมเขียว 4-5 กลีบ ดอกตัวเมียออกที่โคนช่อ ไม่มีกลีบดอก ผลแห้ง แตกได้ มี 3 พู
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบแห้ง - ใช้ต้มน้ำดื่มเป็นยาถ่าย
เมล็ด - เป็นยาถ่ายอย่างแรง
ราก - ต้มน้ำดื่มหรือฝนน้ำกิน เป็นยาถ่ายที่ไม่รุนแรง ถ่ายลมเป็นพิษ (ผื่นคันหรือตุ่มหนองที่ผิวหนัง) ถ่ายพิษพรรดึก (อาการที่เกิดจากท้องผูก ถ่ายเป็นก้อนแข็งคล้ายขี้แพะ) ถ่ายเสมหะเป็นพิษ (เช่น เสมหะเขียว)

5. บานบุรีเหลือง
Allamanda cathartica Linn.
APOCYNACEAE

รูปลักษณะ
ไม้พุ่มแกมเถา ทุกส่วนมีน้ำยางขาว ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามหรือเรียงรอบข้อ ๆ ละ 3-4 ใบ รูปขอบขนานหรือรูปใบหอก กว้าง 4-5 ซม. ยาว 8-15 ซม. ดอกช่อ ออกเป็นกระจุกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลือง เชื่อมติดกันเป็นหลอด ผลกลม มีหนาม แตกได้
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบ - ใช้เป็นยาถ่าย แก้จุกเสียด ทำให้อาเจียน
เปลือกต้นและยางขาว -ใช้ปริมาณน้อยเป็นยาถ่าย ขับน้ำดี ใช้ปริมาณมากเป็นพิษต่อหัวใจ ทำให้ท้องเสีย

6. มะกา
Bridelia ovata Decne.
EUPHORBIACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 5-10 เมตร ลำต้นเรียบ ใบเดี่ยว เรียงสลับในระนาบเดียวกัน รูปวงรีหรือรูปไข่กลับ กว้าง 3-8 ซม. ยาว 8-21 ซม. หลังใบสีเขียวอ่อน ท้องใบสีจางกว่า ก้านใบสั้นโป่งพองออก ดอกช่อ ออกเป็นกระจุกที่ซอกใบหรือตามกิ่ง แยกเพศอยู่ในช่อเดียวกัน ผลสด ค่อนข้างกลม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบ - ใช้เป็นยาระบายอย่างอ่อน โดยนำใบสดหรือแห้ง ปิ้งไฟพอกรอบ ขนาด 1.5-2 กรัม ชงน้ำเดือด แช่ไว้ประมาณ 10-20 นาที ดื่มก่อนนอน อาการข้างเคียงคือ ปวดมวนท้อง คลื่นไส้

7. มะขาม
Tamarind
Tamarindus indica Linn.
FABACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 15-25 เมตร ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปขอบขนาน กว้าง 5-8 ซม. ยาว 1-1.5 ซม. ดอกช่อ ออกที่ซอกใบและปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลือง มีลายสีม่วงแดง ผลเป็นฝัก มีเนื้อหุ้มเมล็ด สีน้ำตาล ฉ่ำน้ำ
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
มะขามเปียก - ใช้เป็นยาถ่าย และยาแก้ไอกัดเสมหะที่เหนียวข้น เนื่องจากมีกรดอินทรีย์ เช่น กรด trataric และกรด citric
เปลือกต้น - เป็นยาสมานคุมธาตุ
เนื้อในเมล็ด - ใช้เป็นยาฆ่าพยาธิไส้เดือน
ใบและยอดอ่อน - มีรสเปรี้ยว ใช้ในการอาบ อบสมุนไพร

8. มะขามแขก
Senna
Senna alexandrina P. Miller
(Cassia angustifolia Vahl)
FABACEAE

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 0.5-1.5 เมตร ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปวงรีหรือรูปใบหอก กว้าง 1-1.5 ซม. ยาว 2.5-3.5 ซม. ดอกช่อ ออกที่ซอกใบตอนปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลือง b>ผลเป็นฝักแบน รูปขอบขนาน
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบและฝักอ่อน - ใช้เป็นยาระบาย โดยนำใบซึ่งเก็บก่อนมีดอก ตากแห้ง 3-10 กรัม หรือฝักแห้ง 4-5 ฝัก ชงน้ำร้อนทิ้งไว้ 10 นาที ดื่มก่อนนอน สารที่ออกฤทธิ์ระบาย คือ sennosides A และ B อาการข้างเคียงที่พบคือ ปวดมวนท้อง ซึ่งมักเกิดจากใบมากกว่าฝัก แต่สามารถบรรเทาโดยใช้สมุนไพรขับลมผสมร่วมด้วย เช่น กระวาน การพลู เป็นต้น

9. รงทอง
Gamboge tree
Garcinia handuryi Hook F.
CLUSIACEAE
ชื่ออื่น รง

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 12-15 เมตร ทุกส่วนมียางเหลือง ใบเดี่ยวเรียงตรงข้าม รูปไข่ กว้าง 4-6 ซม. ยาว 8-14 ซม. สีเขียวเข้ม ดอกช่อ ออกเป็นกระจุกเล็ก ๆ ที่ซอกใบ กลีบดอกสีเหลือง ผล เป็นผลสด
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ยางจากลำต้น - ใช้เป็นยาถ่ายอย่างแรง เวลาใช้ต้องนำมาห่อด้วยใบข่า และใบบัวหลวง ปิ้งไฟจนกรอบ นำมาบดเป็นผง เพื่อลดความแรงลง ปัจจุบันไม่นิยมใช้แล้ว ใช้ภายนอกเป็นยารักษาแผลเปื่อย

10. ลั่นทมขาว
Evergreen Frangipani, Graveyard Flower
Plumeria obtusa Linn.
APOCYNACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้นขนาดเล็ก สูง 3-6 เมตร ทุกส่วนมีน้ำยางขาว ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปใบหอกกลับ กว้าง 5-8 ซม. ยาว 20-32 ซม. ดอกช่อ กระจุกแยกแขนง ออกที่ปลายกิ่ง ดอกย่อยหลายดอก กลีบดอกสีขาว เชื่อมติดกันเป็นหลอดรูปกรวย มีกลิ่นหอม ผลแห้งเป็นฝักคู่สีม่วงแกมน้ำตาล เมล็ดมีขนสีขาว
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ฝัก - ใช้ฝนทาแก้ริดสีดวงทวาร

11. ลั่นทมแดง
West Indian Red Jasmine
Plumeria rubar Linn.
APOCYNACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้นขนาดเล็ก สูง 3-6 เมตร ทุกส่วนมีน้ำยางขาว ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปใบหอกกลับ กว้าง 5-10 ซม. ยาว 20-25 ซม. ดอกช่อ กระจุกแยกแขนง ออกที่ปลายกิ่ง ดอกย่อยหลายดอก กลีบดอกสีแดง เชื่อมติดกันเป็นหลอดรูปกรวย มีกลิ่นหอม ผลแห้งเป็นฝักคู่สีม่วงแกมน้ำตาล เมล็ดมีขนสีขาว
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ฝัก - ใช้ฝนทาแก้ริดสีดวงทวาร เช่นเดียวกับฝักลั่นทมขาว

12. ส้มเช้า
Euphorbia ligularia Roxb.
EUPHORBIACEAE

รูปลักษณะ
ไม้พุ่มหรือไม้ยืนต้นขนาดเล็ก สูง 3-5 เมตร กิ่งก้านเป็นเหลี่ยม มีหนามแข็งตามมุม เรียงเป็นแถวตามยาว มีน้ำยางขาว ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปวงรีหรือรูปวงรีแกมขอบขนาน กว้าง 4-6 ซม. ยาว 10-15 ซม. ดอกช่อ รูปถ้วย ออกตามกิ่งก้าน ใบประดับสีเหลือง ดูคล้ายกลีบดอก ดอกย่อยแยกเพศ อยู่ในช่อเดียวกัน ไม่มีกลีบดอก ผลแห้ง ไม่แตก
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
มีสรรพคุณและข้อควรระวังเช่นเดียวกับสลัดได
ลำต้นและเปลือก - ใช้ต้มกับน้ำรับประทานเป็นยาถ่าย

13. สลอด
Purging Croton
Croton tiglium Linn.
EUPHORBIACEAE
ชื่ออื่น มะข่าง มะคัง มะตอด หมากทาง หัสคึน ลูกผลาญศัตรู สลอดต้น หมากหลอด

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 3-6 เมตร ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่กว้าง 4-7 ซม. ยาว 7-10 ซม. ใบสีเขียวอ่อนแกมน้ำตาล ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ ประกอบด้วยดอกตัวเมียอยู่ด้านล่าง ดอกตัวผู้อยู่ด้านบน ผลแห้ง แตกได้ มี 3 พู ภายในมี 1-3 เมล็ด
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เมล็ด - ใช้เป็นยาถ่ายอย่างแรง แต่พบว่ามีฤทธิ์รุนแรงมาก ต้องระวังขนาดที่ใช้ ปัจจุบันจัดเป็นพืชมีพิษ

14. สลัดได
Malayan Spurge Tree
Euphorbia antiquorum Linn.
EUPHORBIACEAE
ชื่ออื่น กะลำพัก เคียะผา เคียะเลี่ยม หนอนงู

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 3-6 เมตร ทุกส่วนมียางสีขาว ลำต้นแตกกิ่งก้านสาขามาก กิ่งเป็นรูปสามเหลี่ยม หรือสี่เหลี่ยม อวบน้ำ เว้าคอดต่อกัน ตามแนวสันหรือเหลี่ยมมีหนามแข็ง 1 คู่ ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่กลับ ขนาดเล็ก อวบน้ำ หลุดร่วงง่าย จึงดูคล้ายไม่มีใบ ดอกช่อ สั้น ออกในแนวสันเหนือหนาม ใบประดับสีเหลือง ดอกตัวผู้และตัวเมียไม่มีกลีบดอก อยู่ในช่อเดียวกัน ผลแห้ง แตกได้ ขนาดเล็ก มี 3 พู
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ยางจากต้น - มีพิษระคายเคือง ต้องลดความเป็นพิษด้วยการ "ประสะ" โดยนึ่งยางให้สุก แล้วตากให้แห้ง ใช้เป็นยาถ่ายอย่างแรง ยางสดใช้เป็นยากัดหูด ควรระมัดระวังในการใช้ เพราะพบสาร 3-0-angeloylingenol ซึ่งเป็นสารร่วมก่อมะเร็ง (co-carcinogen)
ต้นที่แก่จัด - จะเกิดแก่นแข็ง เรียกว่า "กะลำพัก" มีกลิ่นหอม ใช้แก้ไข้

15. ว่านหางจระเข้
Aloe
Aloe vera Linn. var chinensis (Haw.) Berg
ALOACEAE
ชื่ออื่น ว่านไฟไหม้ หางตะเข้

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุกอายุหลายปี สูง 0.5-1 เมตร ข้อและปล้องสั้น ใบเดี่ยว เรียงรอบต้น กว้าง 5-12 ซม. ยาว 0.3-0.8 เมตร อวบน้ำมาก สีเขียวอ่อนหรือสีเขียวเข้ม ภายในมีวุ้นใส ใต้ผิวสีเขียวมีน้ำยางสีเหลือง ใบอ่อนมีประสีขาว ดอกช่อ ออกจากกลางต้น ดอกย่อย เป็นหลอดห้อยลง สีส้ม บานจากล่างขึ้นบน ผลแห้ง แตกได้
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
วุ้นสด - ใช้ประโยชน์ได้หลายอย่าง วิธีใช้ให้เลือกใช้ใบล่างสุดของต้นก่อน ล้างน้ำให้สะอาด ปอกเปลือกสีเขียวออกด้วยมีดสะอาด ล้างน้ำยางสีเหลืองออกให้หมด เพราะอาจระคายเคืองผิวหนัง และทำให้มีอาการแพ้ได้ ฝานเป็นแผ่นบางปิดแผล หรือขูดเอาวุ้นใสปิดพอกรักษาแผลสด แผลเรื้อรัง แผลไฟไหม้น้ำร้อนลวก แผลไหม้เกรียมจากแสงแดด และการฉายรังสี อาจใช้ผ้าพันแผลที่สะอาดพันทับ เปลี่ยนวุ้นใหม่วันละครั้ง เช้า-เย็น จนกว่าแผลจะหาย ใช้วุ้นสดกินรักษาแผลในกระเพาะอาหารได้ดี และใช้เป็นส่วนผสมในเครื่องสำอางหลายประเภท เช่น แชมพูสระผม สบู่ ครีมกันแดด เป็นต้น สารที่ออกฤทธิ์เป็นกลัยโคโปรตีน ชื่อ aloctin A ซึ่งมีฤทธิ์ลดการอักเสบ และเพิ่มการเจริญทดแทนของเนื้อเยื่อ บริเวณที่เป็นแผล แต่มีข้อเสีย คือ สลายตัวได้ง่ายเมื่อถูกความร้อน ไม่ควรทิ้งวุ้นสดไว้เกิน 24 ชั่วโมง
น้ำยางสีเหลืองจากใบ - เคี่ยวให้แห้ง เรียกว่า "ยาดำ" เป็นยาระบายชนิดเพิ่มการบีบตัวของลำไส้ใหญ่

16. สมอไทย
Myrobalan Wood
Terminalia chebula Retz.
COMBRETACEAE
ชื่ออื่น สมออัพยา

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 20-35 เมตร เปลือกต้นขรุขระ ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามหรือเกือบตรงข้าม รูปวงรี กว้าง 6-10 ซม. ยาว 8-15 ซม. ดอกช่อ ออกที่ซอกใบหรือปลายยอด เป็นดอกสมบูรณ์เพศ กลีบสีเหลือง ผลเป็นผลสด รูปวงรี มีสัน 5 สัน
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ผลแก่ดิบ - ใช้เป็นยาระบาย ขับเสมหะ แก้บิด แก้ไข้

17. สมอพิเภก
Beleric Myrobalan
Terminalia bellirica (Gaertn.) Roxb.
COMBRETACEAE
ชื่ออื่น ลัน สมอแหน แหน แหนขาว แหนต้น

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 25-50 เมตร ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่กลับแกมวงรี กว้าง 5-10 ซม. ยาว 10-20 ซม. ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ ขนาดเล็ก เป็นดอกสมบูรณ์เพศ และดอกตัวผู้อยู่บนต้นเดียวกัน กลีบสีเหลือง ผลเป็นผลสด ค่อนข้างกลม มีสัน 5 สัน
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ผลดิบ - ใช้เป็นยาระบาย ขับเสมหะ
ผลดิบ - มีฤทธิ์ฝาดสมาน แก้ท้องเสีย