1. กระแจะ
Naringi crenulata (Roxb.) Nicolson
(Hesperethusa crenulata (Roxb.) Roem.)
RUTACEAE
ชื่ออื่น ขะแจะ ตุมตัง พญายา

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้นขนาดเล็ก สูง 3-8 เมตร กิ่งก้านมีหนาม ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อย 4-13 ใบ รูปวงรีแกมไข่สลับ กว้าง 1.5-3 ซม. ยาว 2-7 ซม. ก้านใบแผ่เป็นปีก ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ กลีบดอกสีขาว ผล เป็นผลสด รูปทรงกลม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
แก่น - ใช้เป็นยาดับพิษร้อน ดองเหล้ากินแก้กษัย (การป่วยที่เกิดจากหลายสาเหตุ ทำให้ร่างกายเสื่อมโทรม ซูบผอม โลหิตจาง)
ลำต้น - ใช้ต้มน้ำดื่ม ครั้งละครึ่งแก้ว วันละ 3 ครั้ง เช้า-กลางวัน-เย็น แก้อาการโรคผิวหนังมีผื่นคัน เป็นเม็ดขึ้นคล้ายผด คันมาก มักมีไข้ร่วมด้วย แก้ปวดตามข้อ ปวดเมื่อย เส้นตึง แก้ร้อนใน
เปลือกต้น - แก้ไข้ บำรุงจิตใจให้ชุ่มชื่นแจ่มใส

---

2. กระทงลาย
Celastrus paniculatus Willd.
CELASTRACEAE
ชื่ออื่น กระทุงลาย โชด นางแตก มะแตก มะแตกเครือ มักแตก

รูปลักษณะ
ไม้เถารอเลื้อย เนื้อแข็ง ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปวงรีหรือรูปวงรีแกมขอบขนาน กว้าง 2.5-4 ซม. ยาว 6-8 ซม. ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่งและซอกใบ กลีบดอกสีเขียว ผลแห้ง แตกได้ รูปทรงกลมหรือรูปไข่ เมล็ดมีเยื่อสีน้ำตาลแดง
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - ใช้เป็นยาแก้ไข้ แก้ไข้มาลาเรีย
ใบ - รักษาโรคบิด
แก่น - รักษาวัณโรค
ผล - แก้ลมจุกเสียด บำรุงโลหิต
เมล็ด - พอกหรือรับประทานรักษาโรคปวดตามข้อ กล้ามเนื้อและอัมพาต
น้ำมันในเมล็ด - รักษาโรคเหน็บชา และเป็นยาขับเหงื่อ

---

3. โกฏจุฬาลำพา
Artemisia vulgaris Linn.
ASTERACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุก สูงได้ถึง 1.5 เมตร รากมีกลิ่นหอม ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่หรือรูปใบหอก ขอบหยักเว้า ลึกเป็นพู ดอกช่อ แยกแขนง ประกอบด้วยช่อย่อยเป็นกระจุกกลม ขนาดเล็กออกที่ซอกใบหรือปลายกิ่ง มีชั้นใบประดับ กลีบดอกสีเหลืองอ่อน ผลแห้ง ไม่แตกเมล็ด รูปขอบขนานหรือรูปไข่ ผิวเกลี้ยง
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบและช่อดอกแห้ง - ใช้แก้ไข้ที่มีผื่น เช่น หัด สุกใส แก้ไอ

---

4. คนทา
Harrisonia perforata (Blanco) Merr.
SIMAROUBACEAE
ชื่ออื่น กะลันทา สีฟ้น สีฟันคนตาย สีฟันคนทา จี้ จี้หนาม สีเตาะ หนามจี้

รูปลักษณะ
ไม้พุ่มแกมเถา กิ่งก้านมีหนาม ยอดอ่อนมีสีแดง ใบประกอบ แบบขนนกเรียงสลับ มีครีบที่ก้านและแกนใบ ใบย่อยรูปวงรีหรือรูปไข่ กว้าง 1-1.5 ซม. ยาว 2-2.5 ซม. ขอบใบหยัก ดอกช่อ ออกเป็นกระจุกที่ซอกใบใกล้ปลายกิ่ง กลีบดอกด้านนอกสีแดงแกมม่วง ด้านในสีนวล ผล เป็นผลสด ค่อนข้างกลม ใบ ผล และราก มีรสขม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - ใช้เป็นยาแก้ไข้ทุกชนิด

---

5. จันทน์ชะมด
Aglaia pyramidata Hance
MELIACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 10-20 เมตร ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปขอบขนานแกมใบหอก กว้าง 1.5-3 ซม. ยาว 7-10 ซม. ดอกช่อ แยกแขนง ออกที่ซอกใบ ดอกย่อยขนาดเล็ก กลีบดอกสีเหลืองอ่อน ผลเป็นผลสด รูปไข่หรือทรงกลม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
แก่น - แก่นจันทน์ชะมดมีรสขม หอม ใช้เป็นยาแก้ไอ กระหายน้ำ อ่อนระโหย

---

6. เท้ายายม่อม
Clerodendrum petasites S. Moore
VERBENACEAE
ชื่ออื่น กาซะลอง จรดพระธรณี ดอกคาน ปิ้งขม ปิ้งหลวง พญารากเดียว พญาเล็งจ้อน เล็งจ้อนใต้ พมพี พินพี่ ไม้เท้าฤาษี หญ้าลิ้นจ้อน

รูปลักษณะ
ไม้พุ่มขนาดเล็ก สูง 1-2.5 เมตร ลำต้นตรง บริเวณปลายกิ่งเป็นสันสี่เหลี่ยม ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามหรือรอบข้อ ๆ ละ 3-5 ใบ รูปวงรีแกมขอบขนาน หรือรูปขอบขนานแกมใบหอกกลับ กว้าง 1.5-2.5 ซม. ยาว 12-18 ซม. ดอกช่อ แยกแขนง ออกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีขาว เชื่อมติดกันเป็นหลอดยาว ผล เป็นผลสด รูปทรงกลม เมื่อสุกสีดำ มีกลีบเลี้ยงสีแดงติดอยู่
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - ใช้เป็นยาขับเสมหะลงเบื้องต่ำ ขับพิษไข้ แก้ร้อนใน กระหายน้ำ แก้อาเจียน หืดไอ และตำพอกแก้พิษฝี

---

7. บอระเพ็ด
Tinospora crispa (Linn.)
Miers ex Hook. f. et Thoms.
MENISPERMACEAE
ชื่ออื่น เครือเขาฮอ จุ่งจิง เจตมูลหนาม ตัวเจตมูลยาน เถาหัวด้วน หางหนู

รูปลักษณะ
ไม้เถาเลื้อยพัน เถามีขนาดใหญ่ มีปุ่มปมมาก ทุกส่วนมีรสขมมาก ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปหัวใจ กว้างและยาว 6-10 ซม. ดอกช่อ ออกตามเถา และที่ซอกใบ ดอกย่อยมีขนาดเล็กมาก ไม่มีกลีบดอก ผล เป็นผลสด ค่อนข้างกลม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เถา - ใช้เป็นยาแก้ไข้ ขับเหงื่อ แก้กระหายน้ำ แก้ร้อนใน โดยนำเถาสดขนาดยาว 2 คืบครึ่ง (30-40 กรัม) ต้มคั้นเอาน้ำดื่ม หรือต้มเคี่ยวกับน้ำ 3 ส่วนจนเหลือ 1 ส่วน ดื่มก่อนอาหารวันละ 2 ครั้ง เช้า-เย็น หรือเมื่อมีไข้ นอกจากนี้ใช้เป็นยาขมเจริญอาหารด้วย

---

8. บัวบก
Asiatic Pennywort, Tiger Herbal
Centella asiatica (Linn.) Urban
APIACEAE
ชื่ออื่น ผักแว่น ผักหนอก

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุก อายุหลายปี เลื้อยแผ่ไปตามพื้นดิน ชอบที่ชื้นแฉะ แตกรากฝอยตามข้อ ไหลที่แผ่ไปจะงอกใบจากข้อ ชูขึ้น 3-5 ใบ ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไต เส้นผ่าศูนย์กลาง 2-5 ซม. ขอบใบหยัก ก้านใบยาว ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ ขนาดเล็ก 2-3 ดอก กลีบดอกสีม่วง ผลแห้ง แตกได้
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบสด - ใช้เป็นยาภายนอกรักษาแผลเปื่อย แผลไฟไหม้น้ำร้อนลวก โดยใช้ใบสด 1 กำมือ ล้างให้สะอาด ตำละเอียด คั้นเอาน้ำทาบริเวณแผลบ่อย ๆ ใช้กากพอกด้วยก็ได้ แผลจะสนิทและเกิดแผลเป็นชนิดนูน (keloid) น้อยลง สารที่ออกฤทธิ์คือ กรด madecassic, กรด asiatic และ asiaticoside ซึ่งช่วยสมานแผลและเร่งการสร้างเนื้อเยื่อ ระงับการเจริญเติบโตของเชื้อแบคทีเรีย ที่ทำให้เกิดหนองและลดการอักเสบ มีรายงานการค้นพบฤทธิ์ฆ่าเชื้อรา อันเป็นสาเหตุของโรคกลาก ปัจจุบัน มีการพัฒนายาเตรียมชนิดครีม ให้ทารักษาแผลอักเสบจากการผ่าตัด น้ำต้มใบสดดื่มลดไข้ รักษาโรคปากเปื่อย ปากเหม็น เจ็บคอ ร้อนใน กระหายน้ำ ขับปัสสาวะ แก้ท้องเสีย

---

9. ประทัดใหญ่
Quassia
Quassia amara Linn.
SIMAROUBACEAE
ชื่ออื่น ประทัด ประทัดจีน

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 1.5-3 ซม. ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ รูปไข่กลับหรือรูปวงรี กว้าง 2-3 ซม. ยาว 3-5 ซม. เส้นใบสีแดง ก้านและแกนใบรวมแผ่ออกเป็นครีบ ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีแดงสด ผลกลุ่ม ผลย่อยรูปไข่กลับ สีแดงคล้ำ
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - ใช้เป็นยาแก้ไข้ ยาขมเจริญอาหารและช่วยย่อยอาหาร

---

10. ปลาไหลเผือก
Eurycoma lingifolia Jack.
SIMAROUBACEAE
ชื่ออื่น กรุงบาดาล คะนาง ชะนาง ตรึงบาดาล แฮพันชั้น เพียก หยิกบ่อถอง หยิกไม่ถึง เอียนด่อน ไหลเผือก ตุงสอ

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 4-6 เมตร ลำต้นตรง ไม่ค่อยแตกกิ่งก้าน ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ออกเป็นกระจุกบริเวณปลายกิ่ง ใบย่อยรูปไข่แกมวงรี กว้าง 2-3 ซม. ยาว 5-7 ซม. สีเขียวเข้ม ยอดและใบอ่อนมีขนสีน้ำตาลแดง ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ ดอกย่อยขนาดเล็ก กลีบดอกสีม่วงแดง ผลเป็นผลสด รูปยาวรี
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - ใช้เป็นยาแก้ไข้ทุกชนิด รวมทั้งไข้จับสั่น พบว่าสารที่ออกฤทธิ์เป็นสารที่มีรสขม ได้แก่ eurycomalactone, eurycomanol และ eurycomanone สารทั้งสามชนิดนี้ มีฤทธิ์ยับยั้งการเจริญเติบโตของเชื้อมาลาเรีย ชนิดฟัลซิพารัมในหลอดทดลองได้ จัดเป็นสมุนไพรที่มีศักยภาพ ควรศึกษาวิจัยต่อไป

---

11. พญาสัตบรรณ
Blackboard Tree, Devil Tree
Alstonia scholaris (Linn.) R. Br.
APOCYNACEAE
ชื่ออื่น สัตบรรณ ตีนเป็ด ตีนเป็ดขาว ชบา ยางขาว หัสบรรณ

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูงถึง 30 เมตร เปลือกต้นสีเทา มียางขาวมาก กิ่งแตกออกรอบข้อ ใบเดี่ยว เรียงรอบข้อ ๆ ละ 6-9 ใบ รูปขอบขนานแกมใบหอกกลับหรือรูปไข่กลับ กว้าง 2-6 ซม. ยาว 5-18 ซม. ปลายทู่กลม หรือเว้าเล็กน้อย ดอกช่อ ออกเป็นกระจุกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีขาว แกมเหลือง ผลเป็นฝักออกเป็นคู่ รูปกลมยาว
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เปลือกต้น - ใช้แก้ไข้หวัด หลอดลมอักเสบ แก้บิด สมานลำไส้ การทดลองในสัตว์พบว่า สารสกัดจากเปลือกต้น มีฤทธิ์ลดน้ำตาลในเลือด รักษาแผลเรื้อรัง และต้านเชื้อแบคทีเรียบางชนิด

---

12. พะยอม
Shorea roxburghii G. Don
DIPTEROCARPACEAE
ชื่ออื่น กะยอม ขะยอมดง แคน พะยอมดง พะยอมทอง ยางหยวก

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 15-30 เมตร ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปขอบขนาน กว้าง 4-6 ซม. ยาว 8-12 ซม. ขอบใบเป็นคลื่น ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีขาว กลิ่นหอม ผลแห้ง รูปกระสวย มีปีกยาว 3 ปีก ปีกสั้น 2 ปีก
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เปลือกต้น - ต้นน้ำดื่มเป็นยาฝาดสมาน แก้ท้องเดินและสำไส้อักเสบ สารที่ออกฤทธิ์คือ แทนนิน นอกจากนี้ยังใช้เปลือกต้นเป็นยากันบูดด้วย
ดอก - ใช้เป็นยาลดไข้ เข้ายาหอมบำรุงหัวใจ

---

13. ฟ้าทะลาย
Andrographis paniculata (Burm. f.) Nees.
ACANTHACEAE
ชื่ออื่น ฟ้าทะลายโจร หญ้ากับงู น้ำลายพังพอน

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุก สูง 30-60 ซม. ทั้งต้นมีรสขม ลำต้นเป็นสี่เหลี่ยม แตกกิ่งออกเป็นพุ่มเล็ก ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปไข่หรือรูปใบหอก กว้าง 2-3 ซม. ยาว 4-8 ซม. สีเขียวเข้ม เป็นมัน ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่งและซอกใบ ดอกย่อยขนาดเล็ก กลีบดอกสีขาว โคนกลีบดอกติดกัน ปลายแยกออกเป็น 2 ปาก ปากบนมี 3 กลีบ มีเส้นสีแดงเข้มพาดตามยาว ปากล่างมี 2 กลีบ ผลเป็นฝัก สีเขียวอมน้ำตาล ปลายแหลม เมื่อผลแก่จะแตกเป็นสองซีก ดีดเมล็ดออกมา
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบและทั้งต้น - ใช้เฉพาะส่วนที่อยู่บนดิน ซึ่งเก็บก่อนที่ดอกจะบาน เป็นยาแก้ไข้ แก้เจ็บคอ แก้ท้องเสีย เป็นยาขมเจริญอาหาร ขนาดที่ใช้คือ พืชสด 1-3 กำมือ ต้มน้ำดื่มก่อนอาหาร วันละ 3 ครั้ง หรือใช้พืชแห้งบดเป็นผงละเอียด ปั้นเป็นยาลูกกลอน ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 0.8 ซม. กินครั้งละ 3-6 เม็ด วันละ 3-4 ครั้ง ก่อนอาหารและก่อนนอน สำหรับผงฟ้าทะลายที่บรรจุแคปซูล ๆ ละ 500 มิลลิกรัม ให้กินครั้งละ 2 เม็ด วันละ 2 ครั้ง ก่อนอาหารเช้า-เย็น อาการข้างเคียงที่อาจพบคือ คลื่นไส้

---

14. มะปราง
Plum Mango
Bouca macrophylla Griff.
ANACARDIACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 10-20 เมตร กิ่งก้านห้อยลง เป็นสันสี่เหลี่ยม ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปขอบขนานแกมใบหอก กว้าง 3-7 ซม. ยาว 12-20 ซม. เนื้อใบเหนียวเป็นมัน ดอกช่อ แยกแขนงออกที่ซอกใบ ดอกย่อยสีเหลืองขนาดเล็ก ผล เป็นผลสด รูปวงรี สีเหลืองหรือส้ม ฉ่ำน้ำ รสเปรี้ยว ใบเลี้ยงสีม่วง
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - มีรสเย็น ใช้ถอนพิษไข้ พิษสำแดง แก้ไข้กลับไข้ซ้ำ ไข้มีพิษร้อน

---

15. มะฮอกกานี ใบใหญ่
Broad Leaf Mahogany,
False Mahogany,
Honduras Mahogany
Swietenia macrophylla King
MELIACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น ผลัดใบ สูง 15-25 เมตร ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อย รูปวงรีเบี้ยว โค้งเล็กน้อย กว้าง 2.5-6 ซม. ยาว 6-15 ซม. ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ ใกล้ปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลืองอ่อน หรือเหลืองแกมเขียว ผลแห้ง แตกได้ รูปไข่ เปลือกหนาแข็ง
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เปลือกต้น - ใช้เป็นยาแก้ไข้ เจริญอาหาร

---

16. โมกหลวง
Kurchi
Holarrhena pubescens (Buch.-Ham.) Wall.
ex G. Don (H. antidysenterica Wall.)
APOCYNACEAE
ชื่ออื่น พุด พุทธรักษา มูกมันน้อย มูกมันหลวง มูกหลวง โมกเขา โมกทุ่ง โมกใหญ่ ยางพุด

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 8-15 เมตร ทุกส่วนมียางขาว ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปไข่หรือรูปวงรี กว้าง 5-12 ซม. ยาว 10-12 ซม. ผิวใบสีเขียวแกมเหลือง ท้องใบมีขนนุ่ม ดอกช่อ ออกที่ซอกใบใกล้ปลายกิ่ง กลีบดอกสีขาว บริเวณกลางดอกสีเหลือง ผลเป็นฝักคู่
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เปลือก -ใช้แก้บิด เจริญอาหาร พบว่ามีแอลคาลอยด์ conessine ซึ่งมีฤทธิ์ฆ่าเชื้อบิด และเคยใช้เป็นยารักษาโรคบิดอยู่ระยะหนึ่ง ปัจจุบันมีการใช้น้อย เนื่องจากพบฤทธิ์ข้างเคียงต่อระบบประสาท

---

17. ระย่อมน้อย
Rauwolfia
Rauvalfia serpentina (Linn.) Benth. ex Kurz.
APOCYNACEAE
ชื่ออื่น กะย่อม เข็มแดง

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 30-70 ซม. มียางขาว ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม หรือรอบข้อ ๆ ละ 3 ใบ รูปวงรีหรือรูปใบหอก กว้าง 4-8 ซม. ยาว 7-20 ซม. ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง กลีบเลี้ยงสีขาวแกมเขียว เมื่อกลีบดอกโรยจะเปลี่ยนเป็นสีแดง กลีบดอกสีขาว โคนกลีบเป็นหลอดสีแดง ผลเป็นผลสด รูปวงรี
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - ตำรายาไทยใช้แก้ไข้ เจริญอาหาร ลดความดันโลหิต แก้บ้าคลั่ง ทำให้นอนหลับ ขับพยาธิ พบว่ารากมีแอลคาลอยด์ reserpine ซึ่งมีฤทธิ์ลดความดันโลหิต และกล่อมประสาท อาการข้างเคียงของการใช้ยานี้คือ ทำให้ฝันร้าย ซึมเศร้า คัดจมูก

---

18. รางจืด
Thunbergia laurifolia Linn.
THUNBERGIACEAE
ชื่ออื่น กำลังช้างเผือก ขอบชะนาง เครือเขาเขียว ยาเขียว คาย รางเย็น ดุเหว่า ทิดพุด น้ำนอง ย่ำแย้ แอดแอ

รูปลักษณะ
ไม้เถาเนื้อแข็ง ใบเดี่ยว รูปขอบขนานหรือรูปไข่ กว้าง 4-7 ซม. ยาว 8-14 ซม. ขอบใบเว้าเล็กน้อย ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีม่วงแกมน้ำเงิน ใบประดับสีเขียวประสีน้ำตาลแดง ผลแห้ง แตกได้
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบสด - ใช้คั้นน้ำ แก้ไข้ ถอนพิษต่าง ๆ ในร่างกาย เช่น อาการแพ้อาหาร เป็นต้น การทดลองเพื่อใช้แก้พิษที่เกิดจากยาฆ่าแมลงโพลิดอลในสัตว์ ได้ผลดีพอควร สรุปได้ว่าอาจใช้น้ำคั้นใบสดให้ผู้ป่วยที่กินยาฆ่าแมลง ดื่มเป็นการปฐมพยาบาล ก่อนนำผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลได้ แต่จะไม่ให้ผลในการกินเพื่อป้องกัน ก่อนสัมผัสยาฆ่าแมลง

---

19. ลักกะจั่น
Dracaena loureiri Gagnep.
DRACAENACEAE
ชื่ออื่น จันทน์แดง จันทน์ผา ลักกะจันทน์

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูงได้ถึง 4 เมตร ตรงปลายมีข้อถี่ ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปดาบ กว้าง 5-7 ซม. ยาว 50-70 ซม. ออกรวมเป็นกลุ่มที่ยอด เนื้อใบกรอบแข็ง ดอกช่อขนาดใหญ่ ออกที่ปลายยอด โค้งห้อยลง ดอกย่อยขนาดเล็ก กลีบดอกสีนวล ผลสด รูปกลม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
แก่นที่ราลง - มีสีแดง ใช้เป็นยาเย็น แก้ไข้ทุกชนิด การทดลองในสัตว์ พบว่า สารสกัดด้วยน้ำมีฤทธิ์ลดไข้ แต่ต้องใช้ปริมาณมากกว่าแอสไพริน 10 เท่า และออกฤทธิ์ช้ากว่าแอสไพริน 3 เท่า

---

20. ว่านธรณีสาร
Phyllanthus pulcher Wall. ex Muell. Arg.
EUPHORBIACEAE
ชื่ออื่น กระทืบยอบ ก้างปลา ก้างปลาดิน ดอกใต้ใบ ก้างปลาแดง ครีบยอด คอทราย ตรึงบาดาล

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูงไม่เกิน 1.5 เมตร ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่แกมวงรี กว้าง 0.8-1.3 ซม. ยาว 1.5-2.5 ซม. ดอกเดี่ยว ออกที่ซอกใบและปลายกิ่ง แยกเพศ อยู่บนต้นเดียวกัน ดอกตัวผู้ออกเป็นกระจุกใกล้โคนกิ่ง ดอกตัวเมียมักออกตอนปลายกิ่ง สีเขียวอ่อน โคนกลีบสีแดงเข้ม ก้านดอกยาว ผลแห้ง แตกได้ ค่อนข้างกลม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบแห้ง - ใช้บดเป็นผงแทรกพิมเสน กวาดคอเด็กเพื่อลดไข้ และรักษาแผลในปาก ภายนอกใช้พอกฝี บรรเทาอาการบวมและคัน

---

21. สะเดาบ้าน
Neem Tree
Azadirachta indica A.Juss.
var. siamensis Valeton
MELIACEAE

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 4-10 เมตร ทุกส่วนมีรสขม ยอดอ่อนที่แตกใหม่ มีสีน้ำตาลแดง เปลือกต้นสีเทาแตกเป็นร่อง ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปใบหอก กว้าง 3-4 ซม. ยาว 4-8 ซม. ขอบใบหยักฟันเลื่อย ฐานใบไม่เท่ากัน ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง ขณะกำลังแตกใบ่ออน กลีบดอกสีขาว ผล เป็นผลสด รูปรี มี 1 เมล็ด
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ก้านใบและราก - ใช้เป็นยาแก้ไข้ทุกชนิด
เปลือกต้น - แก้ท้องเสีย
เมล็ดและใบ - มีสาร azadirachtin ซึ่งใช้เป็นยาฆ่าแมลงศัตรูพืช โดยใช้สะเดาบ้าน ใบตะไคร้หอมและเหง้าข่าแก่ ชนิดละ 2 กก. บดละเอียด หมักค้างคืนกับน้ำ 1 ปีบ ฉีดพ่นในอัตราส่วนน้ำยา 300-500 ซีซี ต่อน้ำ 1 ปีบ

---

22. หอมแดง
Eleutherine americana Merr.
IRIDACEAE
ชื่ออื่น ว่านไก่แดง ว่านเข้า ว่านหมาก ว่านเพลาะ ว่านหอมแดง

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุกอายุหลายปี มีหัวใต้ดินคล้ายหัวหอม รูปรียาว ใบเกร็ดที่หุ้มหัวใต้ดิน สีม่วงแแดง ใบเดี่ยว ออกเป็นกระจุก 3-4 ใบ รูปดาบ กว้าง 2-4 ซม. ยาว 20-40 ซม. เส้นใบขนาน จีบตามยาวคล้ายพัด ดอกช่อ แทงจากลำต้นใต้ดิน กลีบดอกสีขาว ผลแห้ง แตกได้
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
หัวใต้ดินสด - ใช้ผสมรวมกับเหง้าเปราะหอม ตำหยาบ ๆ ห่อผ้าสุมหัวเด็ก แก้หวัดคัดจมูก และกินเป็นยาขับลม

---